Eanjum

Vroege dorpsstructuur

De kerk van Eanjum moet van begin af aan een beeldbepalend onderdeel van het dorp zijn geweest. De kerk staat op de nok van de terp. De Eanjumer dorpsterp meet zo’n 5,75 meter boven NAP en is daarmee vrij hoog te noemen. Rond de kerk en het kerkhof loopt van oudsher een ringpad. De historische dorpsstraatjes voerden bijna allemaal richting de kerk. De Tsjerkestrjitte en Brouwerswei sluiten nog steeds aan op het kerkterrein. Deze structuur past min of meer in het plaatje van een radiale terpstructuur. Eanjum is overigens geen typisch radiaal terpdorp.

Het zwaartepunt van de bebouwing heeft zich met name aan de oostelijke zijde van de dorpsterp uitgebreid (o.a. via de Tsjerkestrjitte). Aan de westkant van de Michaëlkerk is de bebouwing beperkt gebleven. Rond 1900 is hier nog een deel van de dorpsterp afgegraven. Aan deze kant had het dorp van oudsher een aansluiting met het Friese waternetwerk. De Eanjumer Opfeart stond via de Moerssleat in verbinding met de Suderie. Deze waterwegen hebben een middeleeuwse oorsprong. Naast onverharde landwegen liep het vervoer van goederen voornamelijk via dit soort watergangen.

Rampspoed en zeepolder

Noodweer, ziektes en andere rampspoed hadden vroeger vaak fatale gevolgen. Windhozen en stormachtig weer waren regelmatig de oorzaak van dergelijke rampspoed. Op de open kleigronden rond Eanjum kon het dan ook flink waaien. De Michaëlkerk heeft het meermaals moeten ontgelden. Zo brak in 1681 de kerktoren af, die vervolgens op het kerkdak viel en deze verbrijzelde. Ook van de behuizing bleef tijdens hevige stormen vaak maar weinig over.

Storm in combinatie met springvloed was al helemaal een gevaarlijke combinatie. De Oostergose zeedijk kon bij stormvloeden lang niet altijd het zeewater buiten de deur houden. Regelmatig vonden er dijkdoorbraken plaats. In 1570 brak tijdens de Allerheiligenvloed de Friese zeewering op verschillende locaties. Ruim 500 Eanjumers verdronken gedurende deze ramp. Dit was toen een aanzienlijk deel van de dorpsbevolking. Stormvloeden bleven ook in de eeuwen na de Allerheiligenvloed een groot gevaar vormen.

Naast overstromingen werd er ook wel eens land aangewonnen. Boven Eanjum is bijvoorbeeld aan het eind van de 16e eeuw de Anjumer- en Lioessenserpolder aangelegd. De kwelder was hier dusdanig opgeslibd dat bepolderen goed mogelijk werd. Door deze inpoldering lag een deel van de middeleeuwse zeedijk niet direct meer aan de Lauwerszee. Het gaat hier om de Alddyk. Aan de binnenkant van deze slaperdijk kwamen boerenerven te liggen die allemaal een eigen dijkcoupure hadden. Deze doorgangen in de dijk boden toegang tot de landbouwgronden van de Anjumer- en Lioessenserpolder. De genoemde dijkcoupures zijn vandaag de dag nog steeds aanwezig en vormen een bijzonder cultuurhistorisch relict.

Beroepsbevolking

Op de kwelderwal boven Eanjum was de bodem geschikt voor akkerbouw. Verspreid over dit buitengebied lagen meerdere boerenerven. In de dorpskern had de behuizing echter geen agrarisch karakter. Dit wil overigens niet zeggen dat een deel van de dorpelingen niet (indirect) hun brood verdiende binnen de landbouw. Toch laat een doorsnee van de 19e-eeuwse dorpsbevolking goed zien dat Eanjum meer was dan een agrarisch dorp. Zo bestond de beroepsbevolking onder andere uit schippers, koopmannen, slagers, bakkers, timmermannen, boerenknechten, wagenmakers en dienstmeiden.

Ook de gebouwen weerspiegelden het diverse karakter van de beroepsbevolking. In Eanjum hebben bijvoorbeeld twee brouwerijen en meerdere weverijen gestaan. Later kwam ook meer aandacht voor het sociale aspect. In 1818 werd bijvoorbeeld een armenhuis gesticht dat tot ver in 20e eeuw heeft bestaan. Aan het eind van de 19e eeuw kreeg het dorp een school, een scheepshelling en een zuivelfabriek. Rond 1900 telde Eanjum betrekkelijk veel winkels en andere kleinbedrijven. Naast bakkerijen waren er ook schildersbedrijven en smederijen.

Ontwikkelingen afgelopen eeuwen

Lange tijd lag het overgrote deel van de behuizing in Eanjum op de dorpsterp. In de 19e en met name de 20e eeuw heeft het dorp zich buiten de dorpsterp uitgebreid. Dit ging in de 19e eeuw via het ontstaan van buurten of buorren. Huidige straatnamen als Pheifferbuorren en Mûnebuorren zijn hier een overblijfsel van. Ook via De Singel breidde het dorp zich in de late 19e eeuw iets uit. De wat grotere dorpsuitbreidingen kwamen pas in de tweede helft van de 20e eeuw, bijvoorbeeld met een tweetal wederopbouwwijken aan de oostkant van het dorp. In de afgelopen twee decennia zijn aan de noord- en noordoostkant van het dorp huizen bijgebouwd.

Van de historische bebouwing in de dorpskern is weinig overgebleven. In de jaren zeventig zijn veel oude huisjes rond de Michaëlkerk afgebroken. De staat van deze huizen moet niet al te best zijn geweest. Ook de kerk zelf is gerestaureerd. Rond De Loanen (straat) kwam een nieuw stratenpatroon. De directe verbinding met de Michaëlkerk en het ringpad kwam hiermee te vervallen. Tot op heden is nog wel een smal betegeld pad aanwezig dat een binnendoorweg biedt richting het kerkterrein.

De infrastructuur rondom Eanjum had lange tijd een primitief karakter. Het waren vooral onverharde kleiwegen die naar de omringende dorpen en buurtschappen voerden. Ook liepen er zogeheten kerkepaden vanuit het buitengebied richting Eanjum en de dorpskerk. Reizen over water was tot ver in de 19e eeuw waarschijnlijk de beste vervoersoptie.

Eind 19e en begin 20e eeuw kreeg de infrastructuur een impuls. Er kwamen verharde wegen en in de vroege 20e eeuw zelfs een spoorlijn. Eanjum was namelijk het eindstation van het Dokkumer Lokaaltje. Het traject tussen Dokkum-Aalsum en Eanjum werd na enkele decennia echter alweer opgebroken en verwijderd. Alleen het oude stationsgebouw herinnert nog aan de voormalige spoorlijn. Toen auto’s en vrachtwagens hun intreden deden verdween het beroep van (beurt)schipper in Eanjum. Het dorp is voor vaarverkeer eigenlijk niet meer bereikbaar.

In de 19e en eerste helft van de 20e eeuw zijn vele Friese terpen afgegraven. De terpaarde kon onder andere goed worden gebruikt om de vruchtbaarheid van zand- en veenbodems te vergroten. De Eanjumer dorpsterp is alleen aan de westkant gedeeltelijk afgegraven. Via de nabijgelegen opvaart kon de terpaarde zo worden weggebracht. Van de akkerterp aan de onverharde Terpsterwei werd een groot deel weggegraven. Het terprestant en vooral de steilkant van deze terp is nog goed in het veld zichtbaar.

De 20e-eeuwse ruilverkavelingen vormden het begin van een algehele schaalvergroting van landbouwpercelen. Dit proces van schaalvergroting heeft zich in de afgelopen decennia verder voltrokken. Het landschap aan de zuidwest- en westkant van Eanjum (voormalig zoutwinningsgebied) wordt al eeuwen gedomineerd door boerengrasland. De meeste percelen zijn hier begreppeld. In dit gebied zijn her en der ook nog dobben (drinkplaatsen voor vee) te vinden. De verkaveling in het voormalige zoutwinningsgebied is van oudsher kleinschalig. In de afgelopen decennia zijn veel percelen echter vergroot. Toch is op bepaalde plekken nog iets van de historische kleinschalige percelering terug te vinden. Aan de noordoost- en noordkant van het dorp heeft eveneens een duidelijke vergroting van percelen plaatsgevonden. Rond de Alddyk zijn de bouwlandpercelen nog een slag groter.

Rond Eanjum zijn in de afgelopen decennia door de NAM verschillende gasvelden aangeboord. Ten zuiden van bungalowpark Esonstad is een vrij grote gaswinningslocatie aanwezig. In Multifunctionele Accommodatie ‘De Dobbe’ heeft de NAM een kantoor zitten. Welke gevolgen de gaswinning voor het dorpsgebied heeft moet de toekomst uitwijzen. Ook de verzilting van landbouwgronden rond de zeedijk is een ruimtelijk vraagstuk waar de omgeving mee van doen heeft.

Eanjum kent een actief verenigingsleven. Zo is er onder andere een voetbalclub (VV Anjum) een fanfarekorps (Halleluja Anjum) en een kaatsvereniging (KV Klaas Thomas). Plekken aan het water zoals Oostmahorn en Esonstad liggen op een steenworp afstand van het dorp. Vanuit Eanjum zijn Lauwersoog, de Peazemerlannen en Nationaal Park Lauwersmeer gemakkelijk te bereiken.