Nijland

Middelzee en inpoldering

De Middelzee was een zeearm die lange tijd de kweldergebieden van Westergo en Oostergo scheidde. Deze zeearm ontstond zo rond de jaartelling en bereikte waarschijnlijk zijn grootste omvang in de 9e of 10e eeuw. In die eeuwen moet ook een verbinding met de kleinere Marne-zeearm aanwezig zijn geweest. Het zorgde tijdelijk voor een grotere watertoevoer. Tussen Bolsward en Sneek breidde de Middelzee zich toen nog een stuk uit.

Zo rond het jaar 1000 werden over de oeverwallen van de Middelzee dijken aangelegd. Het zuidelijke deel van de Middelzee begon tegen die tijd ook dicht te slibben. De zeespiegelstijging nam af en in die eeuwen daarvoor was door klei- en zandafzettingen de grond opgehoogd. Ter plekke kwam de Middelzee hierdoor delen van het jaar droog te liggen. Rond het jaar 1050 werd al de eerste dijk in de zeearm zelf aangelegd. Het ging hier om de Jongedyk iets ten oosten van het latere Nijland. Op enkele plekken is het tracé van deze oeroude polderdijk nog herkenbaar. Met het afdammen van de Krinser Earm rond 1200 was het zuidelijke deel van de Middelzee ingepolderd. De Krinser Earm was een vernauwing van de Middelzeeboezem ter hoogte van Easterwierrum.

Mede door de indijking van de Middelzee trad in de 11e, 12e en 13e eeuw een nieuw gevaar op. Tijdens de veenontginningen in het Lege Midden (ten zuiden van de Middelzee) kwamen grote hoeveelheden water vrij. Dit water kon moeilijk worden geloosd. Het stroomde deels naar het noorden af en zorgde daar voor problemen. Door het verdwijnen van de zuidelijke Middelzee kon het water niet meer via deze weg worden afgevoerd. Om het gebied tussen het Lege Midden en Middelzee te beschermen werd daarom een reeks hempolders aangelegd. De noordgrens van een aantal hempolders volgden in grote lijnen de zuidelijke boorden van de Middelzee. Het latere Nijland lag vlakbij de noordelijke grens van de Morrahempolder. Via uitwateringssluizen en de aanleg van waterwegen kon het water in de hempolders beter worden verwerkt.

Legende kerkstichting en ontstaan dorp

Het ingepolderde zuidelijke gedeelte van de Middelzee was in de 12e en 13e eeuw in principe bewoonbaar. Op dit ‘nieuwland’ moeten toen her en der al woonhuizen hebben gestaan. Het gebied werd in de vroege 13e eeuw als Nova Terra (Nieuw Land) aangeduid. Of er toen al sprake was van een zekere woonkern is niet met zekerheid te zeggen. Dat veranderde echter met stichting van de Nicolaaskerk in de tweede helft van de 13e of de vroege 14e eeuw. Deze stichtingslocatie was namelijk de plek waar het dorp Nijland zijn oorsprong vond. In tegenstelling tot de omringende dorpen die net buiten de voormalige Middelzeeboezem lagen werd Nijland niet op een terp gesticht.

Over de stichting van die kerk bestaat een sage of legende. Aan deze legende is een specifiek jaartal gekoppeld, namelijk 1275. Voordat de kerk in 1275 op de uiteindelijke locatie werd gebouwd had men al eerder op andere plekken in het nieuwland een kerk proberen op te trekken. Het muurwerk bleef echter niet overeind staan. Men zag hierin een teken van God. Om de uiteindelijk locatie van de kerk te bepalen werden twee ossen voor een wagen gespannen. De plek waar de ossen de volgende ochtend werden aangetroffen zou de nieuwe kerklocatie gaan vormen. De volgende ochtend werden de ossen bij een rietpoel gevonden.

Hoeveel hier van waar is blijft ongewis. De datering van de kerk- en dorpsstichting lijkt echter redelijk aannemelijk. Tijdens restauratiewerk zijn namelijk delen van de middeleeuwse kerk aangetroffen die uit de tweede helft van de 13e of eerste helft van de 14e eeuw stammen. Een deel van de omgrachting van het kerkterrein wordt in verband gebracht met een voormalige Middelzee-slenk. Nijland luisterde aanvankelijk naar de naam Dodokerke. Deze Dodo was mogelijk een hoofdeling (aanzienlijk persoon) die in de buurt een stins (verdedigbare woontoren) bewoonde. In de 15e eeuw werd de naam Nijland (toen gespeld als Nyland) gebruikelijk.

Ontwikkelingen afgelopen eeuwen

De afgelopen twee eeuwen is in en rond Nijland het een en ander veranderd. Halverwege 19e eeuw werden de modderige landwegen geleidelijk vervangen door grintdijken. Belangrijk in dit verband was de aanleg van de Rijksweg tussen Sneek en Bolsward rond 1844. Dit was een zogeheten macadamweg, vernoemd naar de Schotse ingenieur John McAdam die dit wegtype uitvond. Macadamwegen vormden in het Friese buitengebied vroege varianten van (deels) verharde wegen. Ter hoogte van Nijland volgde deze weg ongeveer het tracé van de oude landweg. In 1882 kwam langs de weg een tramlijn te liggen. Kaartjes moesten aanvankelijk bij de herberg worden gekocht.

Aan het einde van de 19e eeuw werden aan weerszijden van de Hottingawei (toen nog Opdyk) door een plaatselijke timmerman nieuwe huizen gebouwd. In 1909 kwam een nieuw schoolgebouw aan de Tramstrjitte 45 te staan. Dit gebouw bezit jugendstil-elementen en is ontworpen door de architect W.C. de Groot. Tussen de Tramstrjitte en de opvaart werd in de eerste helft van de 20e eeuw ook nog een buurtje gerealiseerd. De bebouwing is hier nog bijna volledig intact.

Tot dan toe waren bijna alle dorpsuitbreiding langs doorgaande dorpswegen als de Tramstrjitte en Hottingawei gerealiseerd. In de jaren zestig en zeventig veranderde dat. Aan de zuidwestkant van het dorp werd toen een nieuwe wijk aangebouwd. In de daaropvolgende decennia volgden de dorpsuitbreidingen elkaar op. Aan de zuidoostkant van Nijland kwam in de jaren tachtig een nieuwbouwwijk gereed. In 1980 werd ook het Multifunctionele Centrum De Mande gerealiseerd. De christelijke basisschool De Earste Trimen is ook in dit gebouw gevestigd. In de jaren negentig werd aan de westkant van het dorp nog een klein industrieterrein aangelegd. Tijdens dit decennium breidde het dorp zich ook in noordwestelijke richting uit met het nieuwbouwwijkje aan de Koarnleane. Nijland werd door al deze uitbreidingen een middelgrootdorp.

De tramlijn tussen Sneek en Bolsward bleef tot 1947 voor personenvervoer beschikbaar. Daarna werd de lijn nog enkele decennia ingezet ter dienste van het goederenvervoer. In 1968 werd de lijn volledig opgebroken. De naam ‘Tramstrjitte’ herinnert nog aan de tramlijn. In de jaren vijftig werd gewerkt aan de Rijksweg 43, de latere A7. Het tracé van deze weg loopt vlak onder Nijland langs. Met de nabijheid van de A7 is Nijland sindsdien goed bereikbaar voor autoverkeer.

Voor Nijland was 1975 een bijzonder jaar. Toen werd namelijk het 700-jarig bestaan van het dorp gevierd. Vooral de stichtingslegende met de ossen kreeg veel aandacht tijdens dit jubileumjaar. Al eerder waren de ossen verwerkt in verbeeldingen. Zo is in de kerk een gebrandschilderd raam met een verbeelding van de ossen. Tijdens het jubileumjaar werd een nieuw dorpswapen ontwikkeld waarin de ossen een centrale plek kregen. De festiviteiten brachten ook enkele honderden geboren Nijlanders naar het dorp.

De bebouwing in het buitengebied van Nijland bestaat hoofdzakelijk uit verspreide erven aan wegen. Het gaat dan om historische wegen als de Jongedyk, Tsjaerddyk en Ingenawei. als de Langs deze wegen liggen nog enkele historische boerderijen die soms op voormalige stateterreinen zijn gelegen. Een voorbeeld daarvan is een erf/boerderij aan de Tsjaerddyk die nog wordt aangeduid met ‘Hottingastate’.

Het oude deel van Nijland heeft een status als beschermd dorpsgezicht. Rond het ovaalvormige kerkterreinen liggen een aantal monumentale panden. Via bruggetjes is het kerkterrein te bereiken. De bomencirkel rond de kerk en de pastorietuin geven de oude dorpskern een groen karakter. De nabijgelegen historische buurten horen ook bij het beschermde ensemble.

Nijland heeft een vrij laag voorzieningenniveau. Een supermarkt ontbreekt bijvoorbeeld. Mensen zijn met de auto echter zo in Sneek of Bolsward. Het dorp kent een redelijk rijk verenigingsleven met een eigen voetbalclub, fanfarekorps en volleybalvereniging. In Nijland wordt sinds 1987 ook jaarlijks het Friestalige festival Aaipop gehouden.