Middelzeedorp

Een zeepolderdorp kan worden uitgelegd als een dorp dat binnen een op de zee gewonnen polder is gesticht. In Fryslân zijn in het verleden een aantal zeearmen (of delen daarvan) ingepolderd. De grootste daarvan is de Middelzee. Binnen deze voormalige zeearm ontwikkelden zich ook een aantal dorpen. We noemen ze daarom Middelzeedorpen. Voor de ontwikkeling en uitleg van die dorpen zijn elementen uit de zeepolder vaak bepalend geweest. Denk bijvoorbeeld aan een polderweg of (oude) zeedijk waarlangs de bebouwing werd aangelegd.

De Middelzeedorpen beperken zich grotendeels tot het Bildt. Nijland ligt technisch gezien ook binnen de voormalige boorden van de Middelzee. Qua vorm vertoont dit dorp overigens weinig gelijkenissen met de dorpen in het Bildt.

Verschillende zeearmen staken ooit het Friese binnenland in. Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk de Middelzee, die ooit bijna tot aan het huidige Sneek reikte. De Middelzee begon vanaf de 11e en 12e eeuw dicht te slibben en werd vervolgens fasegewijs ingepolderd. Dit proces van dichtslibbing en inpoldering begon in het zuidelijkste deel van de zeearm en voltrok zich in noordwaartse richting in de eeuwen daarop.

Die vroege ingepolderde gebieden worden ook wel de ‘nieuwlanden’ genoemd. Dorpen die op of nabij de oeverwallen van de voormalige Middelzee liggen trokken een deel van nieuwlanden binnen hun dorpsgebied. De Swette vormde de grens tussen de nieuwlanden van dorpen behorende bij Westergo enerzijds en Oostergo anderzijds.

Een belangrijk deel van het Bildt werd begin 16e eeuw ingepolderd. Dit ingepolderde stuk Middelzee wordt onder andere gekenmerkt door rechte kruiswegen. Het Bildt breidde zich in die eeuwen daarop in enkele fases verder noordwaarts uit. De Middelzee was daarmee volledig ingepolderd.

Nijland is het enige dorp ten zuiden van Leeuwarden dat binnen de voormalige boorden van de Middelzee is komen te liggen. Het neemt daarmee een beetje een eigenstandige positie in. Veel omliggende dorpen zijn namelijk op een terp ontstaan. In Nijland vormt het kerkterrein het centrale deel van de historische dorpskern, net als bij veel terpdorpen. Daarnaast heeft de historische dorpsplattegrond ook iets weg van een terpdorp.

Het Bildt telt met Nij Altoenae erbij zes dorpen. Sint Annaparochie, Sint Jacobiparochie en Vrouwenparochie ontwikkelden zich langs de Middelweg. De rechte lijnen van die polderweg zijn een belangrijk structurerend onderdeel voor dorpsuitbreidingen geweest. De drie ‘parochiedorpen’ zouden als typische Middelzee- of zeepolderdorpen kunnen worden aangemerkt. De bebouwing concentreerde zich van oudsher langs de oost-west lopende Middelweg. Voor de verdere ontwikkeling van Sint Annaparochie is ook de rechte noord-zuidweg (die de Middelweg kruist) van belang geweest. Dit dorp breidde zich uit langs deze kruising en zou daarom met het subtype ‘kruisdorp’ kunnen worden verfijnd.

Voor de ontwikkeling van Oudebildtzijl is vooral de aanwezige uitwateringssluis van belang geweest. De relatief nieuwe dorpen Westhoek en Nij Altoenae vormen ook een uitzondering. Westhoek heeft de bebouwing uitsluitend aan de Oudebildtdijk (voormalige zeedijk) liggen en zou daarmee met het subtype ‘dijkdorp’ kunnen worden verfijnd. Nij Altoenae kreeg pas in 2006 de dorpsstatus en bestaat uit een kleine dorpskern die boven de Oudebildtdijk is gelegen.

De dorpen in het Bildt bezitten, op een enkele uitzondering na, een aantal gedeelde kenmerken:

• De rechte lijnen van de polderwegen zijn terug te zien in de nederzettingsstructuur.
• De bebouwing concentreert zich van oudsher met name op de oost-west lopende wegen.
• Op de kruisingen van wegen heeft in de grotere dorpen enige kernvorming plaatsgevonden.

Rechtlijnig in vorm, maar niet in mogelijkheden. De lijn- en blokstructuren in en rond de zeepolderdorpen bieden dankbare aanknopingspunten voor toekomstige ontwikkelingen: met ruimte voor in- en uitbreiding, voedselparken op de oude gardeniersgronden en energieakkers buiten het dorp; het “dambord” kan op oneindig manieren worden ingekleurd.