Zijldorp

Zijldorpen zijn ontstaan langs of nabij uitwateringssluizen. Dergelijke sluizen worden ook wel zijlen genoemd. Ze lagen op plekken waar het binnenwater werd uitgeslagen naar een buitendijks gebied. De zijl bestond vaak uit een aantal primitieve sluisdeuren en een houten buis die door de dijk stak. Voor de waterregulatie waren deze zijlen zowel lokaal als regionaal van belang.

Op sommige plekken in Nederland ontstonden in de middeleeuwen al zijldorpen. De meeste Friese zijldorpen vinden hun oorsprong echter in de 16e eeuw. Aanvankelijk concentreerde de dorpsbebouwing zich in de buurt van de uitwateringssluis. De zijl is in latere tijden vaak vervangen of weggehaald. Het dorp breidde zich uit en in sommige gevallen speelde de sluis geen verdere rol van betekenis in de dorpsontwikkeling.

Technisch gezien telt Fryslân vier zijldorpen: Oudebildtzijl, Alde Leie, Munnekezijl en Rien. De vlek Lemmer zou overigens ook als een zijldorp kunnen worden getypeerd. Bij de ontwikkeling van een aantal andere dorpen is een zijl eveneens van belang geweest. Denk bijvoorbeeld aan Kollumerpomp. Daarnaast zijn er nog een aantal buurtschappen die hun ontstaan aan een uitwateringssluis te danken hebben, zoals Dokkumer Nieuwe Zijlen.

De Friese zijldorpen zijn vaak bescheiden van schaal gebleven. In Rien ligt tegenwoordig geen sluis meer. Voor de ontwikkeling van Lemmer tot havenplaats is de aanwezige zijlroede belangrijk geweest. Via zo’n zijlroede werd het binnenwater richting de zijl geleid. De uitbreiding van Lemmer vond in eerste instantie voornamelijk langs de zijlroede plaats.

De zijldorpen huisvestten de bruggenbouwers van het verleden, letterlijk en figuurlijk. Met oog op de toekomst liggen er nieuwe kansen om deze rol weer op te pakken: gelegen op de grens van binnen- en buitendijks gebied, en met een groeiende waterproblematiek in het achterland, zijn de uitwateringssluizen van weleer wellicht in nieuwe vormen weer nodig. Dit biedt kansen op het gebied van waterveiligheid, transport en energie; met nieuwe vormen voor ondersteunende dorpsstructuren, net zoals toen.