Type dorp
Elke plaats is uniek. Toch zijn er qua structuur vaak overeenkomsten en dat maakt het mogelijk om een indeling naar type te maken. Elk type wordt nader toegelicht en ter inspiratie wordt een korte bespiegeling voor de toekomst gegeven. Een voorzet om over na te denken.
Dorpen
Fryslân is een provincie met veel woonplaatsen. Tot in de vroege middeleeuwen bestonden de meeste woonplaatsen uit kleine clusters van boerderijen die meestal op een terp lagen. Deze nederzettingen stonden nog niet te boek als dorp. Dorpsvorming begon pas toen de eerste kerken aan de Friese horizon verschenen. Rond de belangrijkste kerken ontwikkelden zich zogeheten buurten waarin ook mensen woonden die een ambacht vervulden buiten de landbouw. Dergelijke woonplekken gingen al vrij gauw een soort centrumfunctie vervullen voor het omringende gebied.
In de loop van de eeuwen is in Fryslân een grote variatie aan dorpstypen ontstaan. Het gros van deze dorpen vindt haar oorsprong in de middeleeuwen, maar zelfs in de 20e eeuw zijn er nog nieuwe exemplaren bij gekomen. Al die dorpen hebben stuk voor stuk een historie vol verhalen.
Andere type woonplaatsen
Het dorp is overigens niet het enige type woonplek waar Fryslân rijkelijk mee bezet is. In de volle en late middeleeuwen verwierven een aantal Friese woonplaatsen stadsrechten. We hebben het dan over de elf steden. Daarnaast zijn er dorpen die op een gegeven ogenblik behoorlijk groeiden. Ze kregen een (klein)stedelijk karakter en stonden soms op de nominatie om stadsrechten te krijgen. Deze ‘vlekken’ (oude benaming ‘vlecken’) konden in de middeleeuwen al stedelijke kenmerken bezitten (Berltsum), maar in een aantal gevallen kon de groeispurt ook pas veel later komen (Drachten).
Naast de wat grotere woonplekken kent Fryslân ook een bijzonder hoge dichtheid aan gehuchten en buurtschappen. Van oudsher hadden deze plaatsen geen kerk. Gehuchten en buurtschappen zijn in de meeste gevallen bescheiden van omvang gebleven. Vaak tellen ze niet meer dan een handjevol woningen. Het Friese platteland wordt bovendien gekenmerkt door vele verspreid liggende (boeren)erven.
Misschien wel het bekendste Friese dorpstype is het terpdorp. Al voor de christelijke jaartelling hebben kwelderbewoners terpen opgeworpen om natte voeten te voorkomen. In het onbedijkte kwelderlandschap van toen waren deze verhoogde woonpodia .....
Een dijkdorp is op of langs een dijk ontstaan. Vaak gaat het om een voormalige zeedijk. De oudste Friese dijkdorpen zijn al in de middeleeuwen gesticht. Tegenwoordig ....
De Waddeneilanden vormen een wereld op zich. Ieder eiland heeft ook zo zijn eigen karakter. De dorpen op de verschillende eilanden zijn daarom lastig over één kam te scheren. Toch zijn er gedeelde kenmerken. De belangrijkste gemene deler is misschien wel dat de dorpen zich hebben ontwikkeld in .....
Veenontginningsdorpen zijn in de middeleeuwen ontstaan. Ze kwamen tot ontwikkeling in het kielzog van de grootschalige ontginningen van het natuurlijke hoogveen. De middeleeuwse veenontginningsdorpen zijn grofweg in drie subtypes op te splitsen: het wegdorp, het vaartdorp en het waterdorp.
Veenkoloniale dorpen zijn ontstaan in het kielzog van de commerciële turfwinning. Op de Friese zandgronden waren na de middeleeuwse veenontginningen op bepaalde locaties nog dikke pakketten met natuurlijk hoogveen te vinden .....
Onder de verzamelcategorie ‘kruispuntdorpen’ worden de dorpen geschaard die zijn ontstaan langs kruisingen van infrastructurele aders. Het gaat hier dan om infrastructuur zoals kanalen, (land)wegen en bruggen.
Echtenerbrug
De kruising van land- en vaarweg met bijbehorende brug bracht in het geval van Echtenerbrug meer handelsactiviteiten, wat een toenemende bewoning tot gevolg had. Bekijk
In Fryslân zijn in het verleden een aantal zeearmen (of delen daarvan) ingepolderd. De grootste daarvan is de Middelzee. Binnen deze voormalige zeearm ontwikkelden zich ook een aantal dorpen. We noemen ze daarom Middelzeedorpen ....
Het landschap in Gaasterland is voor Friese begrippen vrij uniek. In de voorlaatste ijstijd hebben gletsjers hier het land omhooggedrukt. Gaasterland ligt daarom relatief hoog, zeker in vergelijking met het aangrenzende Lege Midden. Het woord ‘gaast’ verwijst .....
Nijemirdum
Gaastdorp Nijemirdum ligt in de gemeente de Fryske Marren. Dit dorp met middeleeuwse oorsprong kent een vrij merkwaardige geschiedenis. In de eeuwen na 1600 raakte het bijna volledig ontvolkt .... Bekijk
Ontstaan Zijldorpen zijn ontstaan langs of nabij uitwateringssluizen. Dergelijke sluizen worden ook wel zijlen genoemd. Ze lagen op plekken waar het binnenwater werd uitgeslagen naar een buitendijks gebied. De zijl bestond vaak uit een aantal primitieve sluisdeuren en een houten buis die .......
Aan het eind van de 19e en begin van de 20e eeuw raakten de heidegronden verder bevolkt. Er ontstond enige verdichting in de bebouwing en de eerste heidedorpen zagen het licht. De bekendste voorbeelden van typische heidedorpen zijn ....
Esdorpen hebben hun typologische naam te danken aan de aanwezigheid van één of meerdere gemeenschappelijke akkercomplexen. Deze zogeheten essen speelden vaak een .....
Het dorp is overigens niet het enige type woonplek waar Fryslân rijkelijk mee bezet is. Uiteraard kennen we steden en ook de zogenaamde vlekken. Maar ook gehuchten en buurtschappen ...